YEMEK KÜLTÜRÜ
Çorum yemek kültürü, zengin ve çeşitlilik gösteren yapısıyla ayrı bir yere sahiptir. Özellikle “Çorum beşlisi” olarak bilinen ve düğünlerde yapılan; düğün çorbası, yahni, pilav, su böreği ve baklava gibi başlıca lezzetlerin yanı sıra, il merkezinde, ilçelerde ve köylerde, kendine mahsus özellik gösteren yemek türleri ve pişirme çeşitleri vardır.
Yapıldığı bölgenin coğrafi, ekonomik ve tarımsal özelliklerini yansıtan yemekler, iletişimin ve teknolojinin gelişmesiyle zamanla herhangi bir yöreye ya da şehre ait olmaktan çıkmış; aynı malzemeyle yapılan yemek farklı bir ad veya sunumla Türkiye’nin değişik yörelerinde yapılır hale gelmiştir. Bu da yaygınlık kazanarak bir tanınmayı beraberinde getirmiştir.
Çorum halk kültüründe, geçmişte, mutfak tabiri kullanımı kadar, daha yaygın olarak “aşevi” veya “aşocağı” söyleyişi tercih edilmekteydi. İlin, geleneksel mimarisine uygun olarak, bu mutfak-aşevi-aşocağı müstakil bir yerde teşkilatlanmıştır. İki katlı yapıların alt kısmında, tek katlı yapıların da yan tarafları genelde bu amaç için kullanılmaktaydı. Yemeğin pişirildiği bu mekânın, tamamlayıcı diğer unsurları da olmakla birlikte, doğal olarak en önemli yerini “ocak” “ocakbaşı”, “ocakeşiği” tutmaktadır. Ocağın iki yanında ufak tefek eşya koymak için duvar içlerine gömülmüş “medine” “terece” denilen, alçıdan yapılmış hücrecikler, bunların yanlarında yine duvarların içine girmiş, tahtalarla üst üste gözlere bölünmüş “bucaklık”lar bulunur. Rafların üstüne, büyüklü küçüklü, kalaylanmış pırıl pırıl görünen ve “kapaklık” denilen bakır sahanlar, “masaf” denilen bakır tepsiler dizilidir. Ayrıca, hemen her evde, üstü tuğla ile örtülmüş, ekseriya etrafı açık bir hangar-depo “haymalık” bulunur. Bu hangarın uygun bir yerinde, dört beş metre uzunluk, iki metre derinliğinde çok geniş bir ocak vardır. Bu ocağın içinde pekmez kaynatmaya yarayan, hususî tarzda yapılmış “küre” denilen diğer bir ocak, yufka ekmeği pişirmek için “tandır”, şıra kestirmeye, çamaşır suyunu kaynatmaya yarayan büyük kazan koyulabilecek başka bir ocak daha vardır. Haymalıkta bağ zamanında üzümler ezilir şıra yapılır. Reçeller, pekmezler pişirilir ve çarpılır, çamaşır yıkanır, boş köşelere odun yığınları istif edilir. Bir tarafında da bağdan üzüm getirmeye mahsus, “şınavat” denilen tahtadan yapılmış oluk, “şapşal” adı verilen üzüm taşımaya yarayan küfe ve üzüm sıkmaya yarayan “cendere” bulunur77. Çorum’da şehirleşmenin etkisiyle apartman hayatı gelişmiş ve geleneksel mutfak tipi değişime uğramıştır. Ancak, düzayak diye tabir olunan müstakil evlerde ve köy evlerinde geleneksel mutfak tipi korunmuştur. Apartmanlarda mutfak genellikle salonun yanındadır. Mutfak, dolaplarla ve çeşitli beyaz eşyalarla doludur. Tereklerin önüne kapatılan tül perdelerin yerini apartmanlarda kapaklı dolaplar almıştır. Tozdan korumak amaçlı başlayan örtü geleneği, zamanla ev hanımlarının ve genç kızların dantellerle mutfaklarını süslediği, marifetlerini gösterdikleri bir vitrin hâline gelmiştir. Günümüzde de bu dantel kültürü devam ederken bazı evlerde mıknatıslı dolap süslerini de görmekteyiz. Ayrıca, geleneksel Çorum hayatında, yemeklerde misafirlere verilen oyalı mendillerin yerini kâğıt peçeteler almıştır.
Yaklaşık yüze yakın yemek çeşidine sahip olan Leblebisi ile ünlü Çorum mutfağı, binlerce yıllık geçmişinde biriktirdiklerini yansıtır sofralara. Yöresel tatları yaşatan değişik mekanlarda mayalı (saç mayalısı, tava mayalısı), yanıç, cızlak, göğ domates, söbelek dolması, kömbe, oğmaç, hingal, haşhaşlı çörek, borhani (hamurlu, yumurtalı, mantarlı), helise, çullama, madımak, tirit, İskilip dolması, kuru mantı, keşkek, kara çuval helvası, hedik, teltel, has baklava, malak ve hasıda gibi lezzetleri tadabilirsiniz.
Çorum mutfağının bilinen aş yemek çeşitleri de şunlardır:
1.Helle aşı; yağla kavrulmuş undan yapılır.
2.Bulgur aşı; çorbadan az pilavdan çok sulu olarak bulgurdan yapılır.
3.Düğül aşı; çok ince çekilmiş bulgurdan yapılır.
4.Toyğa aşı; yağsız yoğurttan yapılır.
5.Sütlü aş; yarmaya süt karıştırılarak yapılır.
6.Yoğurtlu aş; yoğurt karıştırılmış yarmadan yapılır.
7.Tutmaç aşı; mercimek, erişte, sarımsaklı yoğurt karıştırılarak yapılır.
8.Tatar aşı; muska biçiminde içi kıymalı hamur aşına sarımsaklı yoğurt katılarak yapılır.
9.Cilbir; soğan, kıyma, yumurta ve bir miktar su ilavesiyle yapılır.
10.Borhani; hamurlu, yumurtalı ve mantarlı olarak üç çeşittir. Hamur küçük küçük kesilerek ortasına delik açtıktan sonra bir tencereye konur. Piştiği zaman üzerine yoğurt dökülür.
11.Helise; az miktarda yağ ile pişirilen yarma, ayrı pişirilmiş yağsız et parçalarıyla beraber bir tokmakla dövülerek karıştırılır, üzerine kızarmış yağ ekilerek yenir.
12.Çullama; un ve yağ ile yapılan garnitür, pişmiş hindi veya kaz eti parçalarının üzerine dökülerek yapılır.
13.Mücver; yumurta, maydanoz, kıyma karıştırılır. Bu malzeme hususi şekildeki tavaların çukurlarında toplanmış olan kızgın yağ içine atılarak kızartılır.
14.Mıklama; peynir veya pastırma, kıyma veya ıspanak üzerine kırılan yumurtaya kızgın yağ dökülmek suretiyle haşlanarak yapılır.
15.Közleme; külbastı olarak da bilinir.
16.Madımak; semizotu nevinden bir tür yabani ot sade yağ ile haşlanır. Su ilavesiyle pişirilir, içine az miktarda pastırma da konulur.
Hamur İşleri
1.Cızlak; helle hâlindeki mayalı hamur, kızgın yağlı bir sac üzerine dökülerek pişirilir.
2.Mayalı; tava ve sac mayalısı diye ikiye ayrılır. Tava mayalısı, tavada kızdırılan yağın içinde, açılmış yuvarlak hamur parçaları kızartılarak yapılır. Sac mayalısı, katıca yoğrulmuş kalın, yuvarlak hamur parçaları kızgın sac üzerinde pişirilerek yapılır. Buna bazlambaç da denilir.
3.Katmer; yağlı yoğrulmuş hamurlar, ince olarak açılır ve yuvarlak biçimde kesilir. Parçanın üzerine soğanla kaynamış kıyma veya peynir konularak üstüne bir kat daha açılmış hamur yapıştırılır. Tavada kızdırılmış bol yağ içinde, börek kıvamında kızartılır.
4.Kızartma; yufka ekmeği su ile ıslatılır, içine kıyma serpilir, dört köşe katlanır, bol yağ içinde iki tarafı da kızartılır.
5.Kömbe; mayasız hamur kızgın bir taş üzerine yapıştırılır veya kızgın küle gömülerek pişirilir.
5.Pezi; yufka ekmeği pişirilirken, daha küçük yapılan sıcak yufkanın üstüne tereyağı dökülür. Buna yağlı ekmek de denmektedir.
6.Yanıç; yine yufka ekmeği pişirilirken yapılır. Yufka hamurunun içine kıyma, peynir veyahut ıspanak konularak sac üzerinde pişirilir. Bir tür börektir.
7.Oğmaç; ıslatılmış yufka kızartılmış yağ içine parça parça doğranır, bir veya birkaç yumurta ilavesiyle karıştırılarak pişirilir. Buna höşmerim de derler.
Çorum’da meşhur tatlılardan bazıları da şunlardır:
1.Unutma beni; kuru yufka ekmeği parçalanarak bir kaba konur. Bir tavada pekmez, yağ karıştırılarak kaynatılır. Yufka ekmeğinin üstüne dökülür, bir miktar da ceviz ilave edilir. Buna “züğürt baklavası” da derler.
2.Karaçuval helvası; biraz yağ ile un kızartılır. Pekmez ilavesiyle helva hâline getirilir, sıkılarak küçük topaklar yapılır.
3.Teltel; limon tuzu ile şeker kestirilir, ağda hâline getirir. Sonra soğuk havada dondurulduktan sonra ağda elle sıkılarak uzatılır ve beyazlatılır. Daire hâline getirilerek kavrulmuş un içine yatırılır. Elle sıkılarak bu daire genişletilir ve tel tel olur.
4.Hasıda; su, şeker veya pekmez ile nişasta hafif ateş üstünde topakçıklar hâline gelinceye kadar bir miktar yağ ilavesiyle karıştırılarak yapılır.
5.Hedik; Çekilmemiş bütün yarmaya az miktarda nohut, fasulye karıştırılır. Koyu çorba hâlinde pişirilir. Pekmez ilave edilerek üzerine ceviz serpilir, bir nevi pekmezli aşuradır.
Çorum halk kültüründe, mutfakta kullanılan araç gereçlerin genel sıralaması şöyledir:
1.Çay kazanı 2.Banma (kazan) 3.Kuzu kazanı 4.Küpeli kazan
5.Culluk kazanı 6.Helva kazanı 7.Keklik kazanı (en küçük tencere)
8.Kuşane (tencere)
Çorum’daki söyleyişiyle “masaf” tepsi çeşitleri de; baklava masafı, börek masafı, mantı masafı ve divan sinisi gibi adlar almaktadır.
ÇORUM’DAN NE ALINIR
LEBLEBİ: Çorum’da alınabilecek şeylerin başında, şehrin sembollerinden olan, Çorum leblebisi gelmektedir. 40’a yakın çeşidi bulunan, odun ateşinde pişmiş hakiki Çorum leblebisinin tadını beğeneceğinize emin olabilirsiniz.
BAKIR SÜS EŞYALAR: Çorum il merkezinde bakırcılar arastasına yolunuz düşerse kendinizi bakıra şekil veren çekiç seslerinin melodisi içinde bulabilirsiniz. Maharetli ustaların elinde şekillenen çeşitli ev ve süs eşyaları satın alabilirsiniz.
KARGI BEZİ: Kargı ilçemizde, Halk Eğitim Merkezin bünyesinde işletilen atölyelerdeki tezgahlarda ilmik ilmik dokunan kargı bezinden yapılan giysiler, Kaymakamlık tarafından işletilen satış reyonlarında satışa sunulmaktadır.
OĞUZLAR CEVİZİ: Oğuzlar ilçemizde üretilen cevizler, kendine özgü lezzetiyle tercih edilmektedir.
EL İŞİ BASTON: Akçaağaç, kızılcık, ahlat, kayın gibi ağaçlardan tamamen el emeği ile işlenen bastonları hem aksesuar hem de yürüyüşlerinizde kullanmak için alabilirsiniz.
AHŞAP OYMA ÜRÜNLERİ: Daha çok tablo şeklinde çeşitli figür ve hat yazıları yazılarak elde oyulan ürünleri duvarlarınızı süslemek için tercih edebilirsiniz.
EL YAPIMI MÜZİK ALETLERİ: Çorum merkezde mahir ellerde bazen aylar süren titiz çabalar ile yapılan saz, bağlama, ud, tanbur gibi müzik aletleri daha çok sipariş üzerine imal edilmektedir.
PİRİNÇ: Osmancık ve Kargı’da üretilen pirinçler de farklı lezzetleriyle mutlaka tadılması önerilen ürünlerdendir. Yolunuz Çorum’a düşmüşken kışlık ihtiyacınız olan meşhur Osmancık Baldo pirincinizi herhangi bir bakliyatçıdan alabilirsiniz.
KARGI TULUM PEYNİRİ: Kargı yaylalarında beslenen hayvanların sütünden yapılan ve küçük deri tulumlarda saklanan peynirlerin kendine özgü bir tat ve aroması vardır.
AHŞAP OYUNCAK VE MUTFAK EŞYALARI: İskilip ilçemize yolunuz düşerse kaşık,oklava, ekmek tahtası, iskemle gibi ahşap mutfak eşyaları veya çeşitli ahşap oyuncaklar, sedef kakma ve ahşap oyma işi çeyiz sandıkları alabilirsiniz.
SEPET: Kaybolmaya yüz tutan mesleklerden olan sepetçilik İskilip’te yaşatılmaya devam etmektedir. Hem taşıma amaçlı hem de süs amaçlı farklı modellerden size uygun olan fındık dalından yapılan sepetleri arastada alabilirsiniz.
TAŞ OYMA ÜRÜNLERİ: Boğazkale ve Alacahöyük’te ustaların maharetle işlediği Hitit motifli taş oymacılığı ürünlerini gezinizin hatırası için ya da sevdiklerinize hediyelik olarak alabilirsiniz.
EL ÖRGÜLERİ: Alaca, Büyük Camili Köyünde, Bayat Eskialibey ve Yoncalı köyünde el dokuması kilim ve yollukları, Ortaköy İlçesi Karahacip Beldesinde kilim, heybe, patik, çorap ve el örgü ürünlerini bulmak mümkündür.
ÇORUM’DA GÜZEL SANATLAR
İlimizde, Devlet Güzel Sanatlar Galerisi mülkiyeti İl Özel İdare Müdürlüğü’ne ait 70. Yıl Kültür Sitesinde hizmet vermekte iken söz konusu binanın yıkılarak yerine park yapılması nedeni ile geçici olarak Devlet Tiyatro Salonu fuayesinde devam etmektedir. Galeride yerel ve çevre illerden gelen sanatçıların yaptıkları çalışmalar ile okulların eğitim çalışmaları sergilenmektedir. Yine İlimiz Atatürk Anadolu Lisesi’nde 2008 yılında Sanat Galerisi açılmış ve burada da zaman zaman sanatçıların eserleri sergilenmektedir.
Çorum Park içinde 2016 yılında Çorum Belediyesi tarafından açılan Belediye Sanat Müzesi ve Galerisinde Türkiye’den ve dünyadan çok sayıda ressam tarafından tuale yansıtılan 179 eser sergilenmekte ve çeşitli sergiler açılmaktadır.